Denk nog eens na over ‘Thinking, fast and slow’
Het leven van een wetenschapper kan ontzettend tragisch zijn: decennia onderzoek je iets tot je een ons weegt, en niemand luistert naar wat je allemaal leert. En dan, als je mazzel hebt, ontdek je iets wat van Groot Maatschappelijk Belang kan zijn, en dan: hoera! Iedereen luistert! Je vele jaren zwoegen worden gehoord en gezien – eindelijk erkenning!
Alleen…
Wat in vredesnaam maken mensen van wat je ontdekt hebt? Wat doen ze ermee? Begrijpen ze het wel écht? Uh…dat bedoelde je nu ook weer niet…
Dat overkwam onder andere Charles Darwin: zijn ideeën vormen nog steeds het fundament van de moderne evolutie-biologie – maar een naargeestige, populaire verdraaiing van wat hij schreef vormde de basis van het nazisme en ligt ook heden ten dage nog ten grondslag aan de boreale ‘visie’ van types als Andrew Tate.
En het overkwam ook de recent overleden psycholoog Daniel Kahneman. Hij werd bekend met zijn onderzoek naar het menselijk redeneervermogen. Hij won de Nobelprijs voor de Economie door te bewijzen dat mensen niet denken volgens het ideaalmodel dat de economische wetenschap tot die tijd hanteerde. En de doorsnee mens kent hem waarschijnlijk van het boek ‘Thinking, fast and slow’, vertaald in het Nederlands naar ‘Ons Feilbare Denken’.
En het is precies dát boek dat de bron vormt voor de naargeestige, populaire verdraaiing van wat Kahneman eigenlijk schreef – een naargeestige verdraaiing die tot op de dag van vandaag nog steeds ons publieke debat vergiftigt. Het extra-tragische voor Kahneman is dat hij zelf ons waarschuwde voor het trekken van overhaaste conclusies – en dat zijn boek nu net bij uitstek de bron is geworden voor het trekken van veel overhaaste conclusies.
Het valse dilemma van Systeem-1-denken ‘versus’ Systeem-2-denken
Vraag anno 2024 aan een willekeurige consument van managementboek.nl om ‘Ons feilbare denken’ samen te vatten, en je krijgt ongeveer dit verhaal:
- Ons denken bestaat uit twee ‘systemen’: Systeem 1 en Systeem 2
- Systeem 1 is snel en makkelijk, maar dom
- Systeem 2 is langzaam en moeilijk, maar slim
En vaak wordt dit dan gevolgd met een anekdote die rechtstreeks uit het boek komt, om te laten zien hoe dit dan precies ‘werkt’. Wie is er de afgelopen jaren op managementtrainingen ‘gedragsbeïnvloeding met een neurowetenschappelijk sausje’ níet doodgegooid met voorbeelden als:
- ‘Linda de bankmedewerker’?
- Of jij beter kan autorijden dan de gemiddelde automobilist?
- Wat een honkbalbal kost, als een honkbalknuppel en honkbalbal samen € 1,10 kosten, en de honkbalknuppel € 1,- duurder is dan de honkbalbal?
De crux van Kahneman’s denken was natuurlijk niet de anekdote: het was het analytische onderscheid tussen dat Systeem-1-denken en Systeem-2-denken. En dat onderscheid is anno 2024 een vast onderdeel van ons collectieve bewustzijn geworden.
Maar hier is het tragische: Systeem 1 en Systeem 2 bestaan helemaal niet. Althans, niet op die manier, zegt Kahneman zelf. In het eerste hoofdstuk omschrijft hij de termen Systeem 1 en Systeem 2 als een ‘nuttige personificatie’. Hij benadrukt dat het metaforen zijn, en dat er géén aanwijsbaar systeem in ons brein zit, geen specifieke entiteiten, die we kunnen aanwijzen als Systeem 1 en Systeem 2.
Nog belangrijker: Kahneman benadrukt óók dat de beide metaforische systemen niet per definitie tegenover elkaar staan. Sterker nog: volgens Kahneman levert het metaforisch intuïtieve Systeem 1 vaak de input voor het meatforisch bedachtzame Systeem 2. En nog sterker: dat Systeem 1, dat in de publieke perceptie nu dus ‘dom’ geworden is, is helemaal niet dom, en slaagt er in een overgroot gedeelte van de gevallen in om sneller én slimmer te beslissen dan ons Systeem 2.
In de populair-wetenschappelijke verbeelding is de oorspronkelijke metafoor, bedoeld om een theoretisch inzicht te verhelderen, verward voor het theoretisch inzicht zelf; In dit specifieke geval verbastert de populair-wetenschappelijke verbeelding een cruciaal inzicht uit de cognitiewetenschap tot een vals-dilemma: ons menselijk denken is niet meer een multi-modaal, interactief proces waarin ervaring, expertise, talent, inzicht en intuïtie allemaal een rol spelen, nee, ons denken is een plat Systeem 1 ‘versus’ Systeem 2.
Hoe dit ons maatschappelijk debat verpest
Nu zou dit allemaal niet zo erg zijn, ware het niet dat dit valse dilemma een nare invloed heeft op ons publieke debat. Want we gebruiken dit half-begrepen valse dilemma nu maar al te makkelijk om zogenaamd ‘domme’ keuzes van mensen weg te redeneren. Bijvoorbeeld:
- Waarom trappen mensen in fake news? Omdat hun Systeem-1-denken het even overnam.
- Waarom kochten mensen ooit woekerpolissen, of waarom speculeerden ze met bitcoins? Omdat hun Systeem-1-denken het even overnam.
- Waarom beginnen mensen met roken? Omdat hun Systeem-1-denken het even overnam.
- Waarom stemden mensen lijnrecht tegen hun eigen belang en beter weten in op populistische partijen? Omdat hun Systeem-1-denken het even overnam.
- Waarom kopen ‘die arme mensen’ telkens ongezond voedsel? Omdat hun Systeem-1-denken het even overnam.
Dat Systeem 1 is de ideale zondebok, helemaal voor politieke partijen: door Systeem-1-denken te personificeren en als de bron van alle kwaad aan te wijzen, heeft elke politieke partij een geweldig bruikbare grondslag om overheidsingrijpen te rechtvaardigen: wie anders dan de overheid moet mensen beschermen tegen hun eigen Systeem-1-denken? En zo vormt dat metaforische, niet daadwerkelijke bestaande Systeem 1 bijvoorbeeld de rechtvaardiging voor een online gokverbod, een verbod op snackbars in de buurt van scholen, of een extra belasting op suikerhoudende dranken.
Lees bijvoorbeeld nog eens dat artikel over ‘waarom arme mensen ongezond voedsel eten’: de onderzoeker gezondheidsongelijkheid van het Vlaams Instituut Gezond Leven haast zich om te zeggen dat het arme mensen natuurlijk niet ontbreekt aan wilskracht of motivatie. Gelukkig, dat scheelt: er zijn ook mensen die dat geloven. Maar waar het arme mensen dan wél aan ontbreekt, volgens de onderzoeker? Mentale ruimte om hun voedingspatroon goed te plannen – met andere woorden, door arm te zijn hebben ze hun rationele Systeem 2 zo uitgeput dat…hun Systeem 1 het overneemt.
Misschien is dat zo. Maar misschien ontbreekt het arme mensen ook gewoon aan, uh, ik weet niet…geld? Scroll in datzelfde artikel bijvoorbeeld even door naar Ervaringsdeskundige Sandra. Die vertelt de journalist precies hoe het zit: gezond eten is onbetaalbaar geworden. Ze vertelt expliciet niet over hoe ze haar hele dag kwijt is aan het omgaan met stress omdat ze in armoede leeft, en hoe ze daardoor minder mentale ruimte heeft, en daardoor misschien sneller die goedkope pizza uit de vriezer trekt, en daardoor… . Nee, ze zegt het simpel, eerlijk en in gewone mensentaal: Het. Is. Te. Duur.
Ok, en dus?
Let wel, ik wil niet zeggen dat die beleidsmaatregelen altijd verkeerd zijn: er zijn méér goede redenen voor een online gokverbod, een verbod op snackbars in de buurt van scholen of een belasting op suikerhoudende dranken.
Ik wil ook niet zeggen dat we in het publieke debat ons nóóit meer mogen beroepen op neurowetenschappelijke kennis, bijvoorbeeld over hoe wij mensen beslissingen nemen.
Wat ik wél wil zeggen is dat zo’n beroep op neurowetenschappelijke kennis in een publiek debat, zoals élk beroep op wetenschappelijke kennis in een publiek debat, kritisch, inhoudelijk en grondig gedaan moet worden.
Doen we dat niet, dan trappen we in de drogreden van het vals dilemma. En beleid gebaseerd op drogredenen is slecht beleid.
Trainingstijd!
AD REM zou AD REM niet zijn, als we niet op geheel eigen wijze jou helpen met het verbeteren van het debat en de besluitvorming in je eigen organisatie. Onze filosofie zit in onze naam: wij leren jou en je team om te argumenteren en discussiëren op de inhoud. Niet op de man/vrouw spelen dus, maar op de bal. En vandaar dat wij binnenkort ook weer de volgende open inschrijvingstrainingen organiseren:
Argumentatieleer en kritisch denken
Hoe voer je een discussie of debat op de inhoud? Hoe bewijs je je gelijk – en wanneer weet je dat je toch écht ongelijk hebt? In deze training leer je dat helder argumenteren begint met helder denken. Leer denkfouten en drogredenen vermijden en mensen overtuigen met inhoud!
Waar en wanneer: vrijdag 5 juli in Amsterdam
Lees meer of schrijf je hier gelijk in.
Debatteren en discussievaardigheden
We zijn het een beetje verleerd: een mooi meningsverschil hebben. Zo eentje waarbij je inhoudelijk op het scherpst van de snede argumenteren kan, maar waarbij je achteraf nog prima met elkaar door één deur kan. Gelukkig is dit een vaardigheid – en van wie kan je die beter leren dan van een Nederlands Kampioen Debatteren?
Waar en wanneer: vrijdag 28 juni te Den Haag.
Lees meer of schrijf je hier gelijk in.
Scherp schrijven
Hoe zorg je ervoor dat die zakelijke memo niet in de la verdwijnt? Hoe schrijf je scherp, inhoudelijk en overtuigend? Op onze training ‘Scherp schrijven van position papers en memo’s’ doen we je alle geheimen uit de doeken – of je nu het MT of een minister wilt overtuigen van je standpunt.
Waar en wanneer: maandag 3 juni en maandag 17 juni in Den Haag.
Lees meer of schrijf je hier gelijk in.
Voortvarend vergaderen en voorzitten
Teammeetings, standups of een klassieke raads- of bestuursvergadering: hoe laat je die beter lopen? En hoe zorg je voor zowel draagvlak, efficiëntie als productiviteit? AD REM grijpt je vergadervaardigheden bij het nekvel en schudt er maar wat graag de tijdslurpers en onuitgesproken weerstanden uit.
Waar en wanneer: maandag 10 juni in Den Haag en maandag 24 juni in Amsterdam.
Lees meer of schrijf je hier gelijk in.