Leiderschap en liminaliteit

Ons leven bestaat uit overgangen – met een moeilijk woord: transities. En als er één vaardigheid is die goede leiders onder de knie moeten hebben, dan is het wel dit: het ‘managen’ van die overgangen, die transities.

De etnoloog Arnold van Gennep wist als geen ander hoe mensen dat doen. In zijn boek Les Rites de Passage uit 1909 beschreef en vergeleek hij overgangsrituelen, onder andere bij wat hij toen nog zonder gêne ‘primitieven’ kon noemen. Sterker nog: de term ‘rite of passage’ komt van hem.

En welke cultuur hij ook analyseerde, en welke levensfase het ook betrof, hij ontdekte dat álle overgangsrituelen wereldwijd, altijd dezelfde structuur, dezelfde stappen hebben. Deze stappen zijn:

1. Préliminaire: deze stap behelst het ‘afscheid’ nemen van het oude, vaak gesymboliseerd met een metaforische ‘dood’.

2. Liminaire: de ‘echte’ transitie: onder het toeziend oog van een ‘master of ceremonies’ voert de deelnemer een ritueel uit. Soms moet iemand in deze fase een test doorstaan. Voor de deelnemer hoort zo’n fase te voelen alsof dit moment ‘buiten de tijd en ruimte’ plaatsvindt: het is een non-tijd, een non-ruimte, waarin de deelnemer, ontdaan van zijn of haar eerdere identiteit, de blik naar binnen kan richten om zodoende spiritueel te ‘verpoppen’ – vergeef me het New Age-taalgebruik.

3. Postliminaire: wanneer de test is afgelegd of de verandering heeft plaatsgevonden, is het weer tijd de blik naar het hier en nu te richten. De deelnemer komt met beide benen op de grond en blikt vooruit naar een nieuw leven, met een nieuwe sociale rol.

De term ‘liminaire’ komt van het Latijnse woord voor drempel: ‘limen’. Van Gennep beschreef een overgangsritueel als een manier waarop een maatschappij iemand ‘over de drempel’ van een nieuwe levensfase heenhelpt, alsof verschillende levensfasen kamers in het huis van de maatschappij zijn: eerst, voor de laatste keer, terugkijken naar je oude kamer en daar mentaal afscheid van nemen. Dan, met aandacht en bezinning stilstaan op de drempel. En dan, met goed gemoed de nieuwe kamer binnenkomen.

Mooi, dit.

Maar wat heb je eraan?

Veel, is het antwoord. Ik noem drie voorbeelden, één op microniveau, één op mesoniveau en één op macroniveau, waar goed begrip van deze structuur een leider kan helpen.

Verbeter je teamvergadering

Werken in organisaties is: vergaderen. Heel veel vergaderen. Formeel, informeel, met alle betrokken of en petit comité. En heel vaak vergaderen we routinematig. Is het weer maandag? Dan weer de standaard teammeeting. Wie moet daarbij zijn? Bwoh, iedereen. Waarom? Uhh…omdat we het altijd al zo deden.

Wij leggen al langer uit dat dit geen goed idee is: neem je vergaderingen serieuzer door er elke keer over na te denken waarom je het doet. Onderzoek laat immers ook zien dat juist op de minder routinematige vergaderingen er juist meer zwaarwichtigs besproken kan worden.

Maar naast wat je doet buiten de vergadering, is er ook veel wat je kan doen binnen de vergadering. En één van de dingen die je kan doen, als voorzitter, is de overgang goed managen. Welke overgang heb ik het over? Simpel: de overgang van de rol van ‘gewone werknemer’ naar ‘actieve vergaderingsdeelnemer’ en weer terug.

Dat betekent concreet: zet de opening van de vergadering met je lichaamstaal enigszins zwaar aan. Met een wat extra montere stem en iets ‘grotere’ lichaamstaal kun je markeren dat dit ‘het moment’ is. Leen woorden van rituele specialisten, zoals een dominee die een huwelijk voltrekt: “we zijn hier vandaag bijeen om…”. Zorg dat de aandacht van de deelnemers met de volle 100% in het hier en nu is en stuur ze niet naar buiten voordat ze duidelijke nieuwe voornemens hebben.

Verbeter je onboarding

Veel overgangsrituelen zijn eigenlijk ‘onboarding’-processen. Een doop heet pasgeborenen welkom in de gemeenschap van christenen, een bar of bat mitzvah heet een Joods kind welkom in de gemeenschap der volwassenen in de ogen van de Joodse wet, en een ontgroening heet een voormalige scholier welkom in de gemeenschap der corporale ballen.

Vergelijk dit soort rituelen eens met hoe veel bedrijven hun nieuwe werknemers welkom heten: “hier is je werkplek, hier is je inlog-account en daar ligt je pasje. Aan de slag!”.

Voor een deel begrijpelijk, natuurlijk: werk is werk, en je kunt er met reden aan twijfelen of je van je werk wel zo’n identiteitskwestie wil maken, zoals dat met een ritueel onvermijdelijk gebeurt. Maar toch: iets warmer, iets menselijker, kan het wel. Organiseer daarom zowel formele als informele voorstelmomenten.

Extra belangrijk voor op de werkvloer: als jij het niet doet, dan doen de mensen het wel vanzelf. Nadeel daarvan is dat je als leider er geen grip meer op hebt. Voor je het weet, ontaardt het toch weer in een ontgroening – met alle grensoverschrijdend gedrag dat daar volgens sommigen bij hoort. Voorkom dat en vestig gelijk de norm met je eigen gedrag door van de onboarding een publiek ritueel te maken.

Verbeter je organisatieveranderingstrajecten

Organisatieverandering is niks anders dan een overgang op collectief niveau: van een oude, verstofte, door bureaucratie versteende organisatie naar een hippe, gedreven lean start-up-cultuur met een can do-attitude. Die overgang moet gemaakt worden door álle werknemers, tegelijkertijd.

Wat kun je dan beter doen dan die overgang ook écht als ritueel aan te pakken? Niet zomaar een groepsmailtje met de mededeling: “we gaan het voortaan helemaal anders doen”, maar een gesprek, met iedereen, waarin je iedereen motiveert en inspireert. Organiseer town hall meetings door het hele bedrijf, zie iedere medewerker onder ogen en begeleid iedereen naar de nieuwe manier van werken.

Het is bijna te cliché om te zeggen, maar: leiderschap is mensen begeleiden. Van de ene fase naar de andere fase: of dat nu een andere levensfase, een andere rol of een andere taak is. En goed begrip van de drie stappen in élk overgangsritueel kan je dus helpen om dat effectief en overtuigend te doen.

Ik wil hier meer van weten!

Natuurlijk wil je hier meer van weten. Duh.

Gelukkig voor jou hebben we nog twee open inschrijvingscursussen voor de lange, hete zomer écht losbreekt. Deze zijn:

Retorica 2.0: Framing & Storytelling

Deze geven we op maandag, 5 juli 2021. Klik hier om je in te schrijven.

Voortvarend (virtueel) vergaderen en voorzitten
Deze geven we op dinsdag, 6 juli 2021. Klik hier om je in te schrijven.

En as we speak zijn we bezig om de ándere open inschrijvingscursussen weer in te plannen voor in het najaar. En mooi nieuws: die doen we dan weer FYSIEK, corona volente! Wil je als eerste weten wanneer we weer een echte, fysieke online open-inschrijvingscursus organiseren? Klik dan hier om je in te schrijven voor de nieuwsbrief.